Κριτική στην απροϋπόθετη φιλοξενία

Michael Hutter (2011) Lot presenting his daughters to the citizens of Sodom

Ένα από τα εμβληματικά υποδείγματα απόλυτης φιλοξενίας για τον Jacques Derrida [Ζακ Ντερριντά] είναι ο βιβλικός Λωτ, διότι αυτός έθεσε την φιλοξενία πάνω από την προστασία της οικογένειάς του. Υπενθυμίζω ότι στα Σόδομα ο Λωτ, για να προστατεύσει τους δύο άρρενες φιλοξενούμενούς του από τις ορέξεις των Σοδομιτών, οι οποίοι πολιορκούσαν το σπίτι του, πρόσφερε στους επιτιθέμενους τις παρθένες θυγατέρες του.

Πατέρε ςτης Εκκλησίας και εκκλησιαστικοί συγγραφείς έχουν διατυπώσει ποικίλες κρίσεις για τον Λωτ, θετικές και αρνητικές. Κάποιοι είπαν ότι ο Λωτ, προβαίνοντας στην αδιανόητη θυσία να προσφέρει τις θυγατέρες του, έφτασε πολύ ψηλά. Άλλοι Πατέρες ισχυρίστηκαν ότι ήταν σφάλμα του, άλλοι ότι επέλεξε το μικρότερο κακό (τον βιασμό των θυγατέρων του) από το μεγαλύτερο κακό (τον ομοφυλοφιλικό βιασμό των ξένων του). Οι εκκλησιαστικοί σχολιαστές ανατριχιάζουν με τις σεξουαλικές πράξεις καθαυτές: με την ομοφυλοφιλία (των Σοδομιτών) και με την εκπόρνευση (των θυγατέρων). Όμως (από όσο έχω υπόψη μου) δεν ανατριχιάζουν με το ότι οι θυγατέρες είναι τα μεγάλα θύματα: άνθρωποι που μετατρέπονταν σε άβουλα ανδράποδα, με πατρική απόφαση απολύτως εξουσιαστική, στο πλαίσιο ενός απάνθρωπου κολεκτιβισμού.

Έχουμε προφανώς να κάνουμε με σχοινοβασία, υπό την εξής έννοια: Πράγματι, κορυφαία χριστιανική στάση είναι η παραίτηση από την κυριάρχηση και η δεξίωση του άλλου, ακόμα και με κόστος την ίδια σου τη ζωή. Αλλά το θέμα δεν τελειώνει με το να διακηρύξουμε αυτό. Αν κάποιος εφαρμόσει αυτό στον εαυτό του, τότε πρόκειται για αυτοθυσία, για μαρτύριο εκούσιο και άγιο. Αυτό όμως δεν συνεπάγεται ότι ο εν λόγω άνθρωπος νομιμοποιείται να το εφαρμόσει σε άλλους, δηλαδή να υποκαταστήσει την βούληση και την ελευθερία άλλων και να αποφασίσει για λογαριασμό τους το μαρτύριό τους. Εδώ λοιπόν ανακύπτει σοβαρό πρόβλημα για την οπτική της απροϋπόθετης φιλοξενίας. Αν η φιλοξενία είναι απόρροια της ευθύνης μου απέναντι στον άλλον, τι γίνεται με αυτή την ευθύνη, όταν ο ευάλωτος άλλος δεν είναι ο επισκέπτης, αλλά τρίτο πρόσωπο, η κακοπάθηση του οποίου λαμβάνει χώρα ως συνέπεια της φιλοξενίας; Οι φωνές των θυγατέρων του Λωτ, που τις πρόσφερε για βιασμό, δεν ακούγονται ούτε σαν ψίθυροι στην σαρωτική οπτική της λεγόμενης απόλυτης φιλοξενίας. Και όμως, ανήκουν στις κραυγές των αδικημένων, οι οποίες φτάνουν ως τον θρόνο του Κυρίου Σαβαώθ.

Το να μην κλείνουμε τα μάτια μπροστά στις θυγατέρες ως θύματα, σχετίζεται με την κριτική την οποία πολύ σωστά ασκούν στον Ντερριντά ορισμένοι επικριτές του. Επισημαίνουν αυτοί ότι η λεγόμενη απροϋπόθετη φιλοξενία δεν διακρίνει μεταξύ αδίκων και αδικουμένων, δεν διακρίνει μεταξύ αποικιοκράτη εισβολέα και καταπιεσμένου πρόσφυγα, δεν συγκρούεται με το κακό. Καταντά αδράνεια. Τέτοια αδράνεια όμως δεν υπάρχει στη βιβλική αφήγηση: οι φιλοξενούμενοι άγγελοι παραμέρισαν τον Λωτ, πήραν την κατάσταση στα χέρια τους, απέκρουσαν τους επιτιθέμενους Σοδομίτες και απέτρεψαν τους βιασμούς.

Στη σύγχρονη ερμηνευτική, το κεντρικό πρόβλημα με την στάση των Σοδομιτών δεν είναι καθαυτή η σεξουαλική πράξη, αλλά η αδικία, η οποία στη συνέχεια εκφράζεται και με την σεξουαλική πράξη. Το βασικό αμάρτημα των Σοδόμων δηλαδή ήταν η μισανθρωπία τους, και ειδικά η εχθρότητά τους εναντίον της ευρείας φιλοξενίας, την οποία τόλμησε ο Λωτ. Τι εννοώ λέγοντας «ευρεία φιλοξενία», και γιατί λέω «την τόλμησε»; Ο Λωτ είχε εγκατασταθεί με την οικογένειά του στα Σόδομα ως «ger», δηλαδή ως ξένος, ο οποίος είχε γίνει δεκτός. Δεν ήταν όμως πολίτης των Σοδόμων, και γι’ αυτό δεν είχε δικαίωμα να προσκαλεί άλλους ξένους στην κοινότητα. Οι Σοδομίτες λοιπόν βαρύνονται με δύο εγκλήματα: Πρώτον, δεν φιλοξένησαν οι ίδιοι τους δύο ταξιδιώτες, και δεύτερον οργίστηκαν με τον Λωτ που τους φιλοξένησε. Έτσι λοιπόν οι Σοδομίτες διεκδίκησαν τους φιλοξενούμενους του Λωτ, ώστε να τους συντρίψουν, να τους υποτάξουν με την εμβληματική σε περιόδους πολεμικών συγκρούσεων πράξη του αρσενικού βιασμού. Ο επιτιθέμενος δηλαδή συνέτριβε τον άνδρα αντίπαλό του επιβάλλοντάς του θηλυκό σεξουαλικό ρόλο.

Το ερώτημα που θέτει εδώ η ιστορία του Λωτ είναι: η φιλοξενία μπορεί να είναι φιλοξενία, αν δεν έχει όρο της την ασφάλεια του όποιου αδύναμου; Επιπλέον, οι σύγχρονοι ερμηνευτές επισημαίνουν ότι η κραυγή η οποία, σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη, έβγαινε από τα Σόδομα εναντίον των ίδιων των κατοίκων τους και έφτανε μέχρι τον ουρανό (Γεν. 19:13), αποτελεί εικόνα την οποία παγίως χρησιμοποιεί η Αγία Γραφή όποτε αναφέρεται στην κοινωνική αδικία, η οποία και προκαλεί την αποστροφή του Θεού (Έξ. 2, 23-24, Δευτ. 24, 14-15, Ιακ. 5, 1-6). Οι Σοδομίτες των ημερών του Λωτ, με δυο λόγια, ήταν ένοχοι κατά βάση για την τυραννική στάση τους απέναντι σε ευάλωτους και αδύναμους. Ήταν ένοχοι ως αφιλόξενοι. Και αυτό ακριβώς είναι το σημείο όπου ασκείται, όπως είπα, δίκαιη κριτική στην λεγόμενη απροϋπόθετη φιλοξενία. Σαν αυτή να είναι μια παθητική στάση, η οποία δεν αντιλαμβάνεται ότι όρος της φιλοξενίας είναι η ασφάλεια του αδύναμου. Ο όρος αυτός είναι το όριό της.

• Απόσπασμα από κείμενο του Θανάση Ν. Παπαθανασίου, «Αξία και όρια της φιλοξενίας. Διλήμματα της εκκλησιαστικής αποστολής», περ. Σύναξη, τχ. 171 (2024), σελ. 29-32 [αναδημοσίευση - με μικρές γλωσσικές παρεμβάσεις - του κειμένου που δημοσίευσε ο ίδιος ο συγγραφέας εδώ, μαζί με τον πίνακα του Michael Hutter].
• Πρβλ. κ. το δημοσίευμα: Η ηθική της φιλοξενίας κατά τον Ζακ Ντερριντά (28/6/2025)