Βέρνερ φον Μπράουν: γκρίζα φιγούρα ή θύτης του κακού;
Ένας από τους κορυφαίους μηχανικούς του Τρίτου Ράιχ συνέβαλε στο μεγαλύτερο διαστημικό επίτευγμα των Ηνωμένων Πολιτειών
1. Ο Βέρνερ φον Μπράουν [Wernher von Braun] γεννήθηκε το 1912. Γόνος αριστοκρατικής πρωσικής οικογένειας, ανέπτυξε από μικρός επιστημονικά ενδιαφέροντα. Το παιδικό του όνειρο ήταν να φτιάξει έναν πύραυλο που θα έφτανε στο διάστημα και, μάλιστα, να ηγηθεί ο ίδιος μιας διαστημικής αποστολής στη Σελήνη. Το 1932, ο εικοσάχρονος Φον Μπράουν, μηχανολόγος μηχανικός στο Πολυτεχνείο του Βερολίνου, αναμείχθηκε στο πρόγραμμα κατασκευής πυραύλων της Γερμανίας. Μετά από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στη Γερμανία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης δεν επιτρεπόταν η κατασκευή όπλων· η απαγόρευση κατασκευής πυραύλων, όμως, δεν συμπεριλαμβανόταν στη συνθήκη των Βερσαλλιών. Έτσι η Γερμανία μπόρεσε να αναπτύξει κρυφά το πυραυλικό πρόγραμμά της.
Ο Φον Μπράουν ήταν ένας οπορτουνιστής: το 1937 εντάχθηκε στο Ναζιστικό Κόμμα, ώστε να σταδιοδρομήσει και να πραγματοποιήσει το όραμά του, θέτοντας το έργο του στην υπηρεσία της κατασκευής βαλλιστικών πυραύλων για τη Ναζιστική Γερμανία. Χωρίς να έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πολιτική, συντάχθηκε εντέλει με τις πολιτικές του Χίτλερ και της ναζιστικής Γερμανίας. Μπορεί να μην ήταν ενθουσιώδης ναζί, αλλά απορροφήθηκε από το ολοκληρωτικό καθεστώς και συνεργάστηκε μαζί του. Στα τριάντα του χρόνια είχε καταφέρει να φτιάξει έναν πύραυλο που έφτανε στα όρια του διαστήματος.
2. Στο εργοστάσιο κατασκευής των πυραύλων της ναζιστικής Γερμανίας, το Mittelwerk [Κεντρικό Εργοστάσιο], που κατασκευάστηκε υπογείως για να παρέχει προστασία από τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς, ο Φον Μπράουν ήταν εν γνώσει των άθλιων συνθηκών στις οποίες ζούσαν και εργάζονταν οι κρατούμενοι, οι εργάτες-σκλάβοι του Τρίτου Ράιχ. Ο ίδιος μετά τον Πόλεμο αρνούνταν ότι γνώριζε τα δεινά των κρατούμενων εργατών. Οι μαρτυρίες που υπάρχουν, όμως, και κυρίως οι ανακαλύψεις τεκμηρίων από τους ιστορικούς, αποδεικνύουν ότι όχι μόνο γνώριζε τη φρίκη αλλά συμμετείχε ενεργά σε αυτή. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι ο ίδιος χτυπούσε κρατούμενους που δεν έκαναν καλά τη δουλειά τους. Το σημαντικότερο αποδεικτικό στοιχείο εναντίον του, ωστόσο, είναι μια δική του επιστολή, της 15ης Αυγούστου του 1944, που αφορά σε επίσκεψή του στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μπούχενβαλντ [Buchenwald]. Γνωρίζουμε ότι το επισκέφτηκε πολλές φορές και ότι διάλεγε ο ίδιος κρατούμενους κατάλληλους για το εργοστάσιο κατασκευής πυραύλων, στο οποίο πέθαναν πάνω από 20.000 άνθρωποι.
Τον Μάρτιο του 1944 κρατήθηκε για λίγες μέρες από τη Γκεστάπο, λόγω μιας ατυχούς δήλωσής του σχετικά με την (αρνητική) έκβαση του πολέμου για τη Γερμανία, που είχε κάνει σε ιδιωτική συζήτηση. Τον κατέδωσαν και συνελήφθη για προδοσία. Απόδειξη και αυτή του σκοτεινού κλίματος που επικρατούσε σε ολόκληρη τη γερμανική κοινωνία κατά τη διάρκεια του καθεστώτος. Αποφυλακίστηκε πάντως και σώθηκε, λόγω της σημασίας που είχε ο ίδιος για το πυραυλικό πρόγραμμα του Τρίτου Ράιχ. Έξι μήνες μετά την αποφυλάκισή του, το νέο όπλο, που είχε σχεδιάσει και κατασκευάσει για λογαριασμό της ναζιστικής Γερμανίας ο Φον Μπράουν, ο υπερηχητικός βαλλιστικός πύραυλος V-2 [Vergeltungswaffe 2 (Όπλο Εκδίκησης)] χρησιμοποιήθηκε στους γερμανικούς βομβαρδισμούς του Λονδίνου και άλλων ευρωπαϊκών πόλεων.
3. Μετά τη λήξη του πολέμου, με την επιχείρηση «Συνδετήρας» [Operation Paperclip], οι Αμερικανοί μετέφεραν τον Φον Μπράουν και την ομάδα του στις ΗΠΑ, μαζί με πολλούς άλλους επιστήμονες της ναζιστικής Γερμανίας, ώστε να τους χρησιμοποιήσουν στο δικό τους πυραυλικό πρόγραμμα. Κατέληξε μαζί με περίπου 200 ακόμη Γερμανούς στην πόλη Χάντσβιλ της Αλαμπάμα [Huntsville, Alabama]. Οι Γερμανοί ειδικοί στο πυραυλικό πρόγραμμα του Τρίτου Ράιχ αποτέλεσαν το στρατηγικό πλεονέκτημα των Αμερικανών εναντίον της Σοβιετικής Ρωσίας, κατά τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, στον ανταγωνισμό για την κατάκτηση του διαστήματος. Ο Φον Μπράουν απασχολήθηκε τόσο στο πρόγραμμα των διηπειρωτικών, πυρηνικών πυραύλων των ΗΠΑ, όσο και στην ιδρυθείσα το 1958 NASA, στην κατασκευή του πυραύλου «Κρόνος 5» [Saturn V], ο οποίος το 1969 έστειλε το πλήρωμα του «Απόλλωνα 11» [Apollo 11] για πρώτη φορά Σελήνη.
Το ναζιστικό παρελθόν του Φον Μπράουν αποσιωπήθηκε. Ούτε ο ίδιος αναφερόταν σε αυτό, ή δεν το έκανε εκτενώς και με ειλικρίνεια, παρότι, λόγω της ανάμειξής του στο διαστημικό πρόγραμμα των ΗΠΑ, έγινε με τον καιρό δημόσια φιγούρα στη θετή του πατρίδα. Συμμετείχε σε τηλεοπτικά προγράμματα, συνεργάστηκε ακόμη και με την Ντίσνεϊ· στην τοπική κοινωνία της πόλης του, αλλά και ευρύτερα, αντιμετωπιζόταν περίπου σαν ήρωας, λόγω της συμμετοχής του στο διαστημικό πρόγραμμα «Απόλλων» [Apollo program]. Σήμερα η παρουσία του μαρτυρείται στην πόλη του από οδόσημα, αδριάντες και άλλα μνημεία που του έχουν αφιερωθεί.
4. Τους ηθικούς προβληματισμούς που προκαλεί η φιγούρα του Φον Μπράουν, όπως και των άλλων συναδέλφων του, μελών του ναζιστικού κόμματος και συνεργατών του ολοκληρωτικού καθεστώτος, οι οποίοι μετά τον πόλεμο δεν απολογήθηκαν ποτέ για τη συμμετοχή τους σε αυτό αλλά αμνηστεύθηκαν σιωπηρώς, συνοψίζει με εξαιρετικό τρόπο το σατιρικό τραγουδάκι που ο Τομ Λέρερ [Tom Lehrer] αφιερώνει to 1965 στον πρώην ναζιστή και κατόπιν πολιτογραφημένο Αμερικανό επιστήμονα. Οι στίχοι του μιλούν για έναν άνθρωπο του οποίου «η αφοσίωση ορίζεται από τη σκοπιμότητα» και τον οποίο, αντί για «υποκριτή», θα ήταν καλύτερο να τον αποκαλούσαμε (ειρωνικώς) «απολιτικό». Εξάλλου, συνεχίζει ο Λέρερ, δουλειά του είναι να καταφέρνει να εκτοξεύει τους πυραύλους. Έπειτα, «“μόλις εκτοξευτούν οι πύραυλοι, ποιος νοιάζεται πού θα πέσουν;… αυτός δεν είναι ο δικός μου τομέας!”, λέει ο Βέρνερ φον Μπράουν». Μήπως θα έπρεπε λοιπόν η στάση μας απέναντί του, αντί για επίκριση, να χαρακτηρίζεται από ευγνωμοσύνη; Εξάλλου, ακόμη και «οι χήρες και οι ανάπηροι στο παλιό Λονδίνο» σε αυτόν «χρωστούν τις παχυλές τους συντάξεις». Ο Λέρερ, με το καυστικό του χιούμορ, συμπυκνώνει τόμους φιλοσοφικών έργων, ως προς την ηθική αξιολόγηση του βίου και της πολιτείας ανθρώπων όπως ο Φον Μπράουν.
Τι είδους άνθρωπος είναι τελικά ο Βέρνερ φον Μπράουν, ένας από τους κορυφαίους μηχανικούς του Τρίτου Ράιχ, που συνέβαλε στο μεγαλύτερο διαστημικό επίτευγμα των Ηνωμένων Πολιτειών; Ανήκει στους γκρίζους ανθρώπους ή στους θύτες; Θύμα πάντως δεν μπορεί να λογιστεί. Αλλά και τα επιχειρήματα υπέρ της θεώρησής του ως γκρίζου ανθρώπου είναι ισχνά. Πολλοί Γερμανοί στην εποχή του γίνονταν μέλη του ναζιστικού κόμματος, ιδιότητα κατά κάποιον τρόπο προαπαιτούμενη, αν ήθελε κάποιος να ριζώσει και να ανελιχθεί επαγγελματικά. Ωστόσο, η άμεση και καθοριστική συμμετοχή του στην κατασκευή όπλων για το ναζιστικό καθεστώς, καθώς και η εκμετάλλευση των κρατουμένων-σκλάβων στα Λάγκερ, τον κατατάσσουν οπωσδήποτε στην πλευρά των δραστών του κακού. Είχε άμεση σχέση με το οπλικό πρόγραμμα και το ναζιστικό σύστημα του καθεστώτος. Δεν θύμα των ναζί, αλλά (τουλάχιστον) οικειοθελής συνεργάτης τους. Και μετά τον Πόλεμο δεν είναι γνωστό να ζήτησε δημόσια συγγνώμη ή να εξέφρασε μετάνοια για τη συμμετοχή του στα ναζιστικά εγκλήματα.
👉 Από το ντοκιμαντέρ: Hitler's Engineers: Building the Third Reich | 2023 | Ηνωμένο Βασίλειο | Επεισόδιο 2 | 43΄.