Franz Jägerstätter | Φραντς Γαιγκερσταίτερ (1907-1943)


Holy Blessed Martyr Franz Jagerstatter
by William Hart McNichols

Άρθρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη, της 02/09/2018.

    Μεταφράστηκαν φέτος [2018] στη γλώσσα μας και εκδόθηκαν δύο πολύ καλά μυθιστορήματα, που φωτίζουν με δυνατό φως, όπως μόνο το μυθιστόρημα μπορεί να κάνει, την Προσάρτηση της Αυστρίας στο Γ΄ Ράιχ, το Άνσλους [Anschluss‎‎]. Οι συγγραφείς τους είναι σχεδόν συνομήλικοι, ο ένας Γάλλος, ο άλλος Αυστριακός:

Η «Ημερήσια διάταξη» αποτυπώνει με εξαιρετική ιστορική ακρίβεια και λογοτεχνική συμπύκνωση τα γεγονότα που οδήγησαν τελικά στην Προσάρτηση, με αφετηρία την 20ή Φεβρουαρίου 1933, όταν συγκεντρώθηκαν 24 κορυφαίοι βιομήχανοι της Γερμανίας στο μέγαρο του Προέδρου της Βουλής. Ο «Καπνοπώλης» αφηγείται την ενηλικίωση ενός χωριατόπαιδου στη Βιέννη, την εποχή του Άνσλους, του αντισημιτικού μίσους και της ναζιστικής βίας. Δεν είναι ίσως τυχαίο που δυο πενηντάχρονοι συγγραφείς στρέφουν ξανά σήμερα το βλέμμα τους στο Άνσλους και θέλουν να φωτίσουν το μοιραίο γεγονός: στις 12 Μαρτίου 1938 η Βέρμαχτ διασχίζει τα αυστριακά σύνορα, στις 13 ανακηρύσσεται η Προσάρτηση και στις 15 Μαρτίου ο Χίτλερ απευθύνεται από τον εξώστη του αυτοκρατορικού παλατιού σε εκατοντάδες χιλιάδες παραληρούντες Αυστριακούς.

Οι συνέπειες της εθελούσιας εντέλει Προσάρτησης είναι υπαρκτές μέχρι σήμερα. Η Αυστρία από συνεργάτης του Γ΄ Ράιχ και θύτης μαζί του της Ευρώπης εμφανίστηκε μετά το τέλος του πολέμου, με τις ευλογίες και των Συμμάχων, ως θύμα, η αυστριακή κοινωνία στο σύνολό της δεν είδε ποτέ αυτοκριτικά τη στάση της στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, γι’ αυτό και μπόρεσε να εκλέξει ανένοχα τον ναζί Κουρτ Βαλντχάιμ* ως πρόεδρό της (1986-1992) και σήμερα να κυβερνιέται από ακροδεξιούς. Δεν είναι βεβαίως η σημερινή ακροδεξιά άβυσσος ίδια με τη ναζιστική, μα καταπώς γράφει ο Βυϊγιάρ στην τελευταία σελίδα του μυθιστορήματός του: «Δεν πέφτουμε ποτέ δυο φορές στην ίδια άβυσσο. Αλλά πέφτουμε πάντα με τον ίδιο τρόπο, με γελοιότητα και τρόμο».

Με τη σειρά μου, τούτες τις μέρες του θεομητορικού Αυγούστου, που γράφεται αυτό το κείμενο, στρέφω και εγώ ευλαβικά το βλέμμα μου στον Franz Jägerstätter (Φραντς Γαιγκερσταίτερ), άγιο της Καθολικής Εκκλησίας, που μαρτύρησε στις 9 Αυγούστου 1943. Ανακηρύχθηκε μακάριος (beatus) το 2007, με πρωτοβουλία του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ΄. Είναι από τους λίγους αγίους της Καθολικής Εκκλησίας που είχε γυναίκα και παιδιά.

Για να νομιμοποιηθεί η Προσάρτηση, οργανώνεται στις 10 Απριλίου του 1938 δημοψήφισμα. Οι πάντες, ιερείς, επίσκοποι, δάσκαλοι, επιχειρηματίες, σοσιαλδημοκράτες, καλούν τον κόσμο να ψηφίσει υπέρ. Αποτέλεσμα: 99,75% υπέρ της Προσάρτησης. Στο χωριό Σανκτ-Ράντεγκουντ της Ανω Αυστρίας, στα σύνορα με τη Βαυαρία, θα βρεθεί αναπάντεχα μία αρνητική ψήφος. Ανήκει στον αγρότη Φραντς Γαιγκερσταίτερ. Δεν είναι πολιτικοποιημένος, δεν ανήκει σε καμία πολιτική οργάνωση, είναι πιστός χριστιανός, που τοποθετεί καθημερινά τον εαυτό του και τα έργα του ενώπιον του Θεού. Η βαθιά πίστη του θα τον οδηγήσει το 1943 να αρνηθεί να υπηρετήσει στον ναζιστικό στρατό και να συμπολεμήσει με τους ναζήδες σε έναν άδικο πόλεμο. Τη στάση του δεν την καταλαβαίνει κανείς απολύτως, κληρικοί, συγχωριανοί, φίλοι, η ίδια η γυναίκα του, κανείς. Όλοι προσπαθούν να τον μεταπείσουν με διάφορους τρόπους. Εκείνος όμως μένει αμετάπειστος, θεωρεί ότι υπάρχουν στιγμές στη ζωή, και τώρα είναι μια τέτοια ακριβώς στιγμή, που είναι καλύτερα να υπακούς στον Θεό παρά να ακούς τους ανθρώπους. Ο Φραντς Γαιγκερσταίτερ παίρνει τοις μετρητοίς την εντολή της αγάπης για τον πλησίον και δεν παίζει με τη μέλλουσα κρίση του Θεού. Το στρατοδικείο τον καταδικάζει σε θάνατο και η ποινή εκτελείται, με γκιλοτίνα, στη φυλακή Μπράντενμπουργκ, στο Βερολίνο. Πεθαίνει άφοβα για την πίστη του, μαρτυρεί ως χριστιανός, όχι ως πολιτικός αγωνιστής. Έχει τρία μικρά παιδιά, κορίτσια, το μεγαλύτερο έξι χρόνων.

Μετά το τέλος του πολέμου, η Αυστρία τιμά ως ήρωες τους στρατιώτες που γυρίζουν πίσω στην πατρίδα, αφού έκαναν το πατριωτικό καθήκον τους. Ποιο καθήκον; Το ότι πολέμησαν μαζί με τους Γερμανούς ναζί εναντίον των λαών της Ευρώπης. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον μια περίπτωση σαν και αυτή του Φραντς Γαιγκερσταίτερ δεν είναι απλώς ακατανόητη, είναι και ενοχλητική. Πρέπει να ξεχαστεί. Από τη γυναίκα του ζητούν να μην πολυμιλάει για τον άντρα της. Ο π. Ζήγκφριντ Λόχνερ (Siegfried Lochner), στρατιωτικός ιερέας της Βιέννης, το 2007, την εποχή της beatificatio του Γαιγκερσταίτερ, θα δηλώσει, ενάντια στην πρωτοβουλία του ίδιου του Πάπα: «Ο Γαιγκερσταίτερ δεν υπήρξε μάρτυρας της Καθολικής Εκκλησίας, αλλά αξιολύπητο θύμα της πλανημένης συνείδησής του».

Σήμερα η κατάσταση έχει αλλάξει: έχουν εκδοθεί βιογραφίες του, έχουν εκδοθεί τα γράμματά του από τη φυλακή (υπάρχει και μετάφρασή τους στα αγγλικά), έχουν γυριστεί ταινίες και ντοκιμαντέρ, κάθε χρόνο, την ημέρα του αποκεφαλισμού του, στις 9 Αυγούστου, τιμάται πανηγυρικά η μνήμη του στον καθεδρικό ναό του Λιντζ, με πρωτοβουλία της χριστιανικής οργάνωσης Pax Christi. Ωστόσο, παρά τα όσα έχουν γίνει, ο Φραντς Γαιγκερσταίτερ εξακολουθεί να μην είναι γνωστός ούτε καν στους πιστούς Καθολικούς. Προσδοκώ ότι η ταινία του Αμερικανού Τέρενς Μάλικ «Radegund», που θα προβληθεί τους προσεχείς μήνες σε όλο τον κόσμο –ελπίζω και στην Ελλάδα–, θα συμβάλει στη διάδοση της μνήμης του νεοφανούς αγίου.

* Ο Βαλντχάιμ είχε διατελέσει και Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ από το 1972 μέχρι το 1981. 


Άρθρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη, της 03/03/2020, με τίτλο: «Η κρυμμένη δύναμη της αγιότητας».

Πριν από κάμποσους μήνες, τον Σεπτέμβριο 2018, έγραφα σε αυτήν εδώ τη στήλη για τον άγιο (beatus [μακάριος], για την ακρίβεια, από το 2007) της Καθολικής Εκκλησίας Φραντς Γαιγκερσταίτερ. Η μνήμη του τιμάται στις 9 Αυγούστου, ημέρα του αποκεφαλισμού του στην γκιλοτίνα από τους ναζί, το 1943, στη φυλακή του Μπράντενμπουργκ, στο Βερολίνο. Ευχόμουν εν κατακλείδι η ταινία του Τέρενς Μάλικ να κάνει γνωστότερη τη μνήμη του νεοφανούς αγίου και να προβληθεί και στην Ελλάδα, γιατί είχα διαπιστώσει με έκπληξη ότι ακόμη και φίλοι μου καθολικοί κληρικοί αγνοούσαν την ύπαρξή του. Η ταινία ήρθε πράγματι και προβάλλεται αυτές τις μέρες στις αίθουσες με αβέβαιη επιτυχία.

Ο Αυστριακός αγρότης Φραντς Γαιγκερσταίτερ, στο ορεινό χωριό Σανκτ Ράντεγκουντ των Άλπειων, δεν είναι αντιρρησίας συνείδησης, όπως γράφουν πολλοί σε ελληνικές και ξένες εφημερίδες, αλλά πιστός καθολικός, ενεργό μέλος της μικρής ενορίας του χωριού του, που παίρνει τοις μετρητοίς την εντολή «ου φονεύσεις» και το Ευαγγέλιο, που βάζει την κρίση και τη δικαιοσύνη του Θεού πάνω από την κρίση και τη δικαιοσύνη των ανθρώπων. Ζει μια ειρηνική αγροτική και οικογενειακή ζωή, μέσα στο κάλλος της φύσης και στην αιώνια εναλλαγή των εποχών. Η βία όμως θα φτάσει και εκεί· όταν ο πόλεμος σαρώνει όλη την Ευρώπη, κανείς δεν είναι προφυλαγμένος από τη βία του. Ο Φραντς δεν μπορεί να συνταχθεί με τον ναζισμό και τη φονική ιδεολογία του, γι’ αυτό και ρίχνει αρνητική ψήφο στο δημοψήφισμα (10 Απριλίου 1938) για την προσάρτηση της Αυστρίας, όταν το υπέρ επικράτησε με ποσοστό 97,75% (το γεγονός αυτό δεν ιστορείται στην ταινία), δεν παίρνει τα επιδόματα που δίνει το κράτος, δεν χειροκροτεί στις ναζιστικές ομιλίες, δεν δίνει τον οβολό του στον έρανο για τον ναζιστικό στρατό. Η κρίσιμη ώρα, ωστόσο, είναι η ώρα της επιστράτευσης. Ο Φραντς αρνείται να συμπολεμήσει με τους ναζί, γιατί απλούστατα ως χριστιανός αρνείται να σκοτώνει. Ο επίσκοπος προσπαθεί να τον μεταπείσει λέγοντάς του ότι έχει υποχρέωση να υπερασπιστεί την πατρίδα, ο αγρότης όμως ξέρει ότι κανένας πόλεμος δεν είναι ευλογημένος, απολύτως κανένας και για κανέναν λόγο. Η Εκκλησία, που σήμερα τον τιμά ως άγιο και μάρτυρα, την εποχή του μαρτυρίου του δεν ήταν μαζί του, πολλοί κληρικοί και λαϊκοί της μάλιστα υπήρξαν δραστήριοι ναζιστές. Οι συγχωριανοί του στρέφονται εναντίον του, εναντίον της γυναίκας του, ακόμη και εναντίον των τριών μικρών παιδιών του. Δεν λείπουν, ωστόσο, και οι μικρές πράξεις καλοσύνης.

Ένα από τα επιχειρήματα με τα οποία προσπαθούν να τον μεταπείσουν από την απόφασή του είναι ότι η πράξη του δεν θα έχει κανένα αποτέλεσμα, δεν πρόκειται να αλλάξει τον κόσμο και, επιπλέον, δεν πρόκειται να τη μάθει κανείς. Το επιχείρημα δεν τον αγγίζει, γιατί δεν έχει κανένα σκοπό να αλλάξει τον κόσμο, θέλει μόνο να μείνει πιστός στο Ευαγγέλιο.

Είναι άλλωστε κάποιες στιγμές στη ζωή –και αυτή είναι μια τέτοια στιγμή– που το μόνο ερώτημα δεν είναι να αλλάξεις τον κόσμο, αλλά πώς ο κόσμος να μην αλλάξει εσένα. Του προσάπτουν ακόμη ότι αυτό που κάνει είναι μια πεισματική πράξη εγωισμού. Το μαρτύριο δεν μπορεί ποτέ να αποτελεί επιδίωξη των χριστιανών. Εάν ο Φραντς δεχόταν να υπηρετήσει ως νοσοκόμος στον στρατό, όπως του προτείνουν, αυτό θα ήταν πράγματι ένας συμβιβασμός αλλά όχι προδοσία της πίστης του. Εκείνος όμως το αρνείται και αυτό, γιατί δεν θέλει να ορκιστεί στον Χίτλερ και στο καθεστώς του.

Ο Φραντς Γαιγκερσταίτερ είναι μια Χριστική μορφή, πορεύεται στο μαρτύριο ως μιμητής Χριστού, όπως φαίνεται τη στιγμή της δίκης και κυρίως της συνομιλίας του με τον πρόεδρο του στρατοδικείου. Πορεύεται προς τη θυσία με μια προσευχή στο στόμα (όχι με τη Διεθνή ή με τον εθνικό ύμνο). Υποψιθυρίζει το Πάτερ ημών στη γλώσσα του – δεν ήταν καλή η ιδέα του Μάλικ να μην υποτιτλίζονται όλα ανεξαιρέτως τα γερμανικά, θα μπορούσε να περιοριστεί στα ναζιστικά ουρλιαχτά. Ο άγιος Φραντς Γαιγκερσταίτερ πεθαίνει άφοβα, γιατί πιστεύει ακλόνητα στη βασιλεία του Θεού, όπου θα ανταμώσει ξανά τη γυναίκα του και τα παιδιά του.

Δεν είναι εύκολο να κάνεις σήμερα ταινία τον βίο ενός αγίου, και μόνο ένας σκηνοθέτης με την τόλμη του Μάλικ θα μπορούσε να το κάνει. Μια ταινία του Μάλικ είναι, βέβαια, μια ταινία του Μάλικ, εξ ου και όλες αυτές οι πανέμορφες και μεγαλειώδεις εικόνες της φύσης. Ίσως η αφήγηση του βίου ενός αγίου να μη χρειαζόταν τόσο επιβλητικό φυσικό μεγαλείο, αλλά περισσότερη απλότητα. Ας μη μείνουμε ωστόσο σε αυτήν την επιφύλαξη –θα ήταν μικρόψυχο– και ας προσχωρήσουμε στον τρόπο του σκηνοθέτη. Ο κόσμος και το κάλλος του αποτελεί το πεδίο όπου διεξάγεται ο πόλεμος και λαβαίνουν χώρα οι ανήκουστες φρικαλεότητές του, το πεδίο όπου εκδηλώνεται η κακότητα των ανθρώπων. Ταυτόχρονα όμως και αξεχώριστα αποτελεί και το πεδίο όπου ζει και μαρτυρεί ένας άγιος, όπου ζουν η αγάπη και η καλοσύνη. Η αφανής θυσία του Φραντς Γαιγκερσταίτερ –οι ναζί τον σκότωσαν, αλλά δεν τον υπέταξαν– και η αγάπη, η δική του και της γυναίκας του, εξημερώνουν και εξανθρωπίζουν αυτό το μεγαλειώδες κάλλος, που διαφορετικά θα έμενε απόκοσμο και παγερό, και κάνουν τη ζωή σε αυτόν τον κόσμο άξια να τη ζει κανείς.

Franz Jägerstätter
by icon painters Gigas + P. Kouvari