Ηθικός ριγκορισμός
«Καθήκον είναι η αναγκαιότητα μιας πράξης από σεβασμό (Achtung) προς τον νόμο. Μια πράξη από καθήκον οφείλει να αποκλείει εντελώς την επιρροή της κλίσης/ροπής (Neigung), επομένως, δεν απομένει τίποτε άλλο για τη βούληση που θα μπορούσε να την καθορίζει παρά μόνο, αντικειμενικά, ο νόμος και, υποκειμενικά, ο καθαρός σεβασμός για τον πρακτικό αυτόν νόμο».
👉 Ιμμάνουελ Καντ, Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών [1785], μτφρ. Κώστας Ανδρουλιδάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα-Ηράκλειο, 2017 [Άπαντα Καντ, τ. 4, σελ. 400].
«Δύο και μόνο δύο πηγές κινήτρων έχουν οι άνθρωποι. Η μια είναι να ακολουθώ τον ηθικό νόμο από καθήκον. Η άλλη είναι να πράττω από ροπή. Από εγωισμό, στην πραγματικότητα. Δεν υπάρχει τρίτη. Όχι απλώς δεν υπάρχει τρίτη πηγή κινήτρων, αλλά, εάν κάτι είναι από καθήκον, δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα από ροπή, και το αντίστροφο [...] Η ροπή ή κλίση, ακόμα και το πιο αγνό συναίσθημα της αγάπης, δεν είναι επαρκές θεμέλιο μιας πράξης. Δεν είναι κάτι που συνάδει με τους όρους της ανθρώπινης ελευθερίας | Αν έχω δύο μόνο κίνητρα – το ένα είναι να ακολουθήσω τον ηθικό νόμο και το άλλο είναι να πράξω από ροπή ή κλίση – και υπάρχει κάτι μέσα μου που χαμηλώνει, περιστέλλει, αδυνατίζει, υπονομεύει το ένα από αυτά, τότε, αν τρόπον τινά σβήσω το ένα κίνητρο, έρχεται στην επιφάνεια το άλλο κίνητρο, που είναι να πράξω από σεβασμό για τον ηθικό νόμο. Έχω λοιπόν περιστείλει το κομμάτι της φιλαυτίας, που είναι ένα κομμάτι του εαυτού μου, και έχω επιτρέψει στο άλλο κομμάτι του εαυτού μου, που είναι η κατανόηση και η υιοθέτηση του ηθικού νόμου για την πράξη μου, να έρθει στην επιφάνεια, να ανυψωθεί».
👉 Από το διαδικτυακό μάθημα του Παύλου Κόντου στο Mathesis (2024): Η Φιλοσοφία του Καντ: Οι όροι και οι σκοποί της ηθικής πράξης. Τα κείμενα εδώ μεταγράφονται με τροποποιήσεις του συντάκτη του ιστολογίου.
«Διάβασα τελευταία μιαν έξυπνη παραβολή στην κριτική που κάνει της ηθικής θεωρίας τού Immanuel Kant ένας Αμερικανός σε πρόσφατο μελέτημά του. Είναι γνωστός ο ανένδοτος ριγκορισμός του Kant: από την ηθική πράξη αποκλείει κάθε άλλο ελατήριο (παρόρμηση, συναίσθημα, σκέψη) εκτός από τον σεβασμό προς τον καθολικό και απόλυτα προστάζοντα ηθικό νόμο. Όπου παρτεμβάλλεται έστω και η πιο αθώα προσωπική διάθεση (στοργή, συμπάθεια, οίκτος κτλ.), η ηθική αξία της συμπεριφοράς μας πέφτει, η πράξη μας γίνεται ηθικά λιποβαρής... Υποθέσετε, παρατηρεί ο σημερινός κριτικός του (επηρεασμένος ασφαλώς από τα σαρκαστικά στιχουργήματα του ποιητή Schiller, που κι αυτός, στην εποχή του, είχε σκανδαλιστεί από την αμείλικτη αυστηρότητα της καντιανής ηθικής, παρά τον θαυμασμό που έτρεφε προς το έργο του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου), υποθέσετε ότι βρίσκεστε στο νοσοκομείο, στο στάδιο της ανάρρωσης από μια βαριά νόσο. Αισθάνεστε κουρασμένος και πλήττετε από τη μοναξιά. Αίφνης, να που έρχεται άλλη μια φορά ο Σμιθ να σας κάνει συντροφιά. Τώρα έχετε πια πεισθεί περισσότερο από άλλοτε ότι είναι λεπτός συνάδελφος και πραγματικός φίλος, αφού, για να σας φανεί ευχάριστος, θυσιάζει τόσο χρόνο διασχίζοντας την πόλη, από τη μια άκρη στην άλλη, για ναρθεί να σας συντροφέψει. Είστε τόσο διαχυτικός στους επαίνους και στις ευχαριστίες σας, που εκείνος διαμαρτύρεται. Προσπαθεί, λέγει, να κάνει πάντοτε ό,τι θεωρεί καθήκον του, ό,τι κρίνει πως είναι το καλύτερο. Εσείς, στην αρχή συλλογίζεστε ότι από ευγένεια αυτοϋποτιμάται, ελαφρώνοντας το ηθικό βάρος της πράξης του. Αλλά όσο περισσότερο κουβεντιάζετε, τόσο πιο πολύ φανερό γίνεται ότι λέγει κυριολεκτικά την αλήθεια. Ότι δηλαδή πραγματικά έρχεται να σας δει, όχι επειδή είστε φίλοι, αλλά γιατί θεωρεί καθήκον του, καθαρό και γενικό, απρόσωπο καθήκον, να επισκέπτεται και να συντροφεύει τον οποιονδήποτε άρρωστο... Θα τον ονομάσετε καλό Σαμαρείτη; Θα θεωρήσετε αναμφισβήτητη και υψηλή, κορυφαία την αρετή του; Μπορεί μια ηθική πράξη να είναι τόσο «απάνθρωπη»;
👉 Απόσπασμα από κείμενο του Ευάγγελου Παπανούτσου, Η κρίση του πολιτισμού μας, εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1982, σελ. 85-86 (παρατίθεται με μικρές τροποποιήσεις του κειμένου και υπογραμμίσεις από τον συντάκτη του ιστολογίου).
 | ||
|