Η στάση της Εκκλησίας για την δωρεά οργάνων

Σύντομη απάντηση του Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικολάου (Χατζηνικολάου), σε ερώτηση σχετικά με τη στάση της Εκκλησίας ως προς τη δωρεά οργάνων.

Πρβλ. το κείμενό του: «Στο κεφάλι της νεκρής Νατάσας» (Εκεί που δεν φαίνεται ο Θεός, Σταμούλη, Αθήνα, 2010, σελ. 177-193).

👉 Βιβλίο Θρησκευτικών B΄ Λυκείου, σελ. 26-27, 29-31.

Η στάση της Εκκλησίας για την δωρεά οργάνων [5΄]

Στο κεφάλι της νεκρής Νατάσας

[Είναι μερικές στιγμές που η εσωτερική πάλη, τα λεπτά διλήμματα, η μικρή απόσταση ανάμεσα στη σωστή επιλογή και το λάθος κυριολεκτικά υπογραμμίζουν την ανθρώπινη αδυναμία, ενώ ταυτόχρονα τονίζουν και το ανθρώπινο μεγαλείο. Εκεί συναντάται η δυνατότητα για κάτι μεγάλο και καλό με την ανθρώπινη αβεβαιότητα για κάτι σίγουρο και κοινά αποδεχτό. Εκεί διασταυρώνεται η ιδιοφυΐα της φυσικής αγάπης με τη συστολή του πνευματικού σεβασμού. Και είναι τόσο σφιχταγκαλιασμένα αυτά, όπως η ψυχή με το σώμα, όπως η σκέψη με τον νου. Εκεί φαίνεται ο άνθρωπος ως σιωπή και λόγος, ως μυστήριο και αποκάλυψη, ως πτώση και ανάσταση. Εκεί υφαίνεται η πλοκή του ελέους του Θεού με νήματα λεπτά, δυσδιάκριτα στην ανθρώπινη λογική και διαφαίνεται η εκπληκτική εύνοιά Του, με τρόπους «ξένους», μη συνήθεις προς την ανθρώπινη φύση.

Ένα τέτοιο σημείο μπροστά στο όποιο στέκεται ο άνθρωπος με θαυμασμό αλλά και τεράστια δυσκολία είναι το κεφάλαιο των μεταμοσχεύσεων. Τί φοβερό, αλήθεια, επίτευγμα να μπορούν η ιατρική επιστήμη και τεχνολογία σήμερα να μεταφυτεύουν όργανα από τον έναν άνθρωπο στον άλλο! Να πείθουν τον οργανισμό να δέχεται σα δικό του το ξένο όργανο! Τί ευκαιρία, με τον μεγαλοφυή αυτόν τρόπο, να δίνουν ζωή σε άλλως τελειωμένους βιολογικά συνανθρώπους μας!

Αλλά και τί κρίσεις δεν δημιουργεί! Πώς είναι δυνατόν κομμάτι της υποστάσεως ενός άνθρωπου, ο νεφρός, το δέρμα, το έντερο, αλλά και το συκώτι η ή καρδιά να αποτελεί στο μέσο της διαδρομής του κομμάτι κάποιου άλλου άνθρωπου, μέρος της προσωπικής του έκφρασης; Πώς είναι δυνατόν να μεταφυτεύονται από τον έναν στον άλλο συνολικά επτά ή οκτώ όργανα μαζί - νεφροί, ήπαρ, νησίδες παγκρέατος, λεπτό και παχύ έντερο, στομάχι -, να αλλάζει κατά κάποιον τρόπο το σώμα και να παραμένει ή ταυτότητα του προσώπου αναλλοίωτη! Πόσο δεμένο με την πνευματική υπόστασή μας είναι το σώμα; Είναι τελικά σεβασμός ή ασέβεια αυτό που γίνεται; Είναι ευλογία ή θράσος; Μήπως έχουμε ξεπεράσει ανεπίτρεπτα το όριο της ανθρώπινης ιερότητας; Μήπως, δίνοντας βιολογική ζωή με τόσο παρεμβατικούς τρόπους σε λίγους συνανθρώπους μας, στερούμε από βασικά στοιχεία πνευματικής ζωής τον άνθρωπο στο σύνολό του; Μήπως προφασιζόμενοι την αγάπη, τροφοδοτούμαστε με θράσος, έπαρση, ανεξέλεγκτα συμφέροντα, μεροληπτικές αποφάσεις;

Και όταν το μόσχευμα προέρχεται από εγκεφαλικά νεκρό, από νεκρό που... ζει, από νεκρό που αναπνέει, από νεκρό που δεν φαίνεται νεκρός, αλλά ονομάζεται νεκρός από τους γιατρούς, τους νόμους, τις κοινωνίες, δεν παραβιάζουμε την ιερότητα του μυστηρίου του θανάτου, που μας υπερβαίνει ως γεγονός, με αλαζονικές εξαγγελίες που πνευματικά μας μειώνουν; Πώς πάλι μπορούμε τη στιγμή που παλεύουμε κάποιος να μείνει κοντά μας όσο γίνεται περισσότερο, την ίδια στιγμή με σπουδή και ελπίδα για κάποιον άλλον να του παίρνουμε τα όργανα, αφήνοντας η χαρά μας για τη ζωή του λήπτη να εξαφανίζει τον πόνο μας για τον θάνατο του δότη;

Αλλά και αυτού που εμείς τον κάναμε να φαίνεται πως ζει, είναι το μηχανικό ανεβοκατέβασμα του στήθους του αναπνοή; Είναι ο χτύπος της καρδιάς του ένδειξη λειτουργίας της; Μήπως έχει τελειώσει η συμπόρευση της ψυχής με το σώμα του κι εμείς στενόψυχα το ταλαιπωρούμε δίχως ελπίδα, δίχως προοπτική, δίχως λόγο; Με συνοδό μόνο τον φόβο, τους γεμάτους σχολαστικότητα προβληματισμούς, την υπερβολή της εξάρτησης από την προσωρινότητα και την αμεσότητα αυτού του κόσμου;]

Χτυπάει το τηλέφωνο. Από την άλλη μεριά η Διευθύνουσα του Γενικού Κρατικού. Γρήγορα μπαίνει στο θέμα. Μια κοπέλα δεκαεννέα ετών, η Νατάσα, έκανε κατακλυσμιαία εγκεφαλική αιμορραγία και διαγνώστηκε εγκεφαλικά νεκρή. Δυστυχώς, έγιναν και οι προβλεπόμενες επαναληπτικές διαγνωστικές δοκιμασίες και όλα επιβεβαιώνουν την οριστική νέκρωση του εγκεφάλου. Στο Ωνάσειο ένα νέο παλληκάρι περιμένει απεγνωσμένα μια καρδιά. Στις λίστες για νεφρικές ή ηπατικές μεταμοσχεύσεις κοντά στα χίλια άτομα. Το δίλημμα είναι μεγάλο: ή σε λίγες ώρες η αποσύνθεση των οργάνων της Νατάσας ή για χρόνια το δώρο της ζωής σε εννέα περίπου συνανθρώπους μας.

Οι αρμόδιοι προσπάθησαν διστακτικά να μιλήσουν για τη δυνατότητα δωρεάς οργάνων στους γονείς. Πώς όμως να φορτώσουν στον αβάσταχτο πόνο τους ένα πρόσθετο ασήκωτο δίλημμα; Πώς να προσθέσουν στη ζάλη τους την πίεση για μια άμεση απόφαση που απαιτεί γνώση, ψυχραιμία, ψυχικό σθένος, χρόνο, ξεκάθαρη συνείδηση. Ποιος είναι αυτός που γνωρίζει τις σωστές και σίγουρες απαντήσεις στα ερωτήματα που εγείρονται για να βοηθήσει;

Μέσα στην όλη έντονη αυτήν ατμόσφαιρα, οι γονείς ζητούν τη γνώμη της Εκκλησίας. Έτσι δικαιολογείται το τηλεφώνημα της Διευθύνουσας σε μένα.

Σε λίγη ώρα βρίσκομαι σε ένα γραφείο με τους γονείς, τον διευθυντή της Μονάδας Εντατικής Θεραπείας, έναν γιατρό και την προϊσταμένη. Η ένταση εμφανής. Αρχικά σύντομη σιωπή. Παίρνω εγώ την πρωτοβουλία να σπάσω την αμηχανία.

– Γιατρέ, τι ακριβώς έχει η Νατάσα; ρωτώ.

– Είναι, δυστυχώς, εγκεφαλικά νεκρή, απαντά ξερά, όχι από σκληρότητα αλλά από ψυχολογική αμηχανία και δυσκολία.

– Γιατί λέτε «εγκεφαλικά νεκρή» και όχι «νεκρή»; Μήπως κάπως ζει;

– Ζουν κάποια όργανά της υποστηριζόμενα μηχανικά και έχει νεκρωθεί ο εγκέφαλος από την αιμορραγία, συνεχίζει.

– Αυτό τι ακριβώς σημαίνει; ξαναρωτώ.

– Σημαίνει ότι δεν αισθάνεται, δεν καταλαβαίνει, δεν πονάει και, το χειρότερο, δεν μπορεί πλέον να επανέλθει. Αν της κόψουμε το πόδι με ένα πριόνι δε θα αντιδράσει. Αν ρίξουμε επάνω της μία ισχυρή δέσμη φωτός μέσα στο σκοτάδι, τα μάτια της δεν θα καταλάβουν τη διαφορά. Ο εγκέφαλός της έχει ήδη αρχίσει να αυτολύεται. Ό,τι λειτουργεί, λειτουργεί με τη βοήθεια των μηχανημάτων και μόνο. Μάλιστα σε λίγο και τα υπόλοιπα όργανά της σταδιακά θα καταστραφούν παρά ταύτα. Εγώ θα έλεγα ότι είναι νεκρή.

– Λέτε «εγώ θα έλεγα» και όχι ότι «είναι νεκρή»; Αυτό δεν δείχνει μια ασάφεια;

– Η ασάφεια προκύπτει από τη μηχανική εικόνα της ότι αναπνέει, η καρδιά της χτυπάει.

– Και είστε τόσο σίγουρος, γιατρέ, ότι δεν μπορεί να επανέλθει; συνέχισα να ρωτώ.

– Δυστυχώς, είμαστε σίγουροι, διότι υπάρχουν έξι τεστ που πρέπει να το αποδείξουν και να ισχύουν όλα μαζί και μάλιστα είμαστε υποχρεωμένοι και να επαναλάβουμε μετά από λίγες ώρες τη διάγνωσή μας, ώστε να μπορέσουμε να την επιβεβαιώσουμε. Ποτέ δεν έχει επανέλθει κάποιος που σωστά διαγνώστηκε εγκεφαλικά νεκρός [συνέντευξη του Διοικητή του ΠΑ.Γ.Ν.Η. Γιώργου Χαλκιαδάκη (31/1/25) - 7΄].

Μας διακόπτει κάπως η μητέρα λέγοντας: Δηλαδή, τώρα μόνον ένα θαύμα.

– Ναι! Μόνο θαύμα, άπαντα αμήχανα ο γιατρός, συντηρώντας όμως έτσι κάποιες λάθος ελπίδες [βλ. τη δήλωση του Διοικητή του ΠΑ.Γ.Ν.Η. Γιώργου Χαλκιαδάκη (1/2/25) - 1΄].

Ακολουθεί σιωπή, την όποια σε λίγο διακόπτω με παρέμβασή μου.

– Γιατρέ, τι θαύμα; ανάσταση νεκρού ή θεραπεία ασθενούς;

– Ανάσταση νεκρού, απαντά ο γιατρός, σαφώς ανακουφισμένος για τη δυνατότητα εξόδου από το αδιέξοδο που προηγουμένως είχε ο ίδιος προκαλέσει.

Νέα αμηχανία και σιωπή.

– Θα θέλατε να διαβάσουμε μια ευχούλα στο παιδί; ρωτώ κάπως δειλά.

– Βεβαίως, πάτερ, απαντούν με μια φωνή οι δύστυχοι γονείς.

Προφανώς, διατηρούν ακόμη ελπίδες, σκέφτηκα. Και πώς να μην τις διατηρούν; Όταν βλέπουν το παιδί τους να αναπνέει, έστω και μηχανικά, όταν ακούν τους χτύπους της καρδιάς του, όταν το ασπάζονται και είναι ακόμη ζεστό, όταν δεν διαφέρει καθόλου η εικόνα του από αυτήν του κώματος, τότε εύκολα κανείς λειτουργεί στη λογική του «μήπως έχει γίνει κάποιο λάθος», του «μήπως γίνει θαύμα», του «λίγο ακόμα», των πάσης φύσεως δικαιολογιών.

Είναι τόσο φυσικό∙ τον γιατρό τον εμπιστευόμαστε περισσότερο, όταν δίνει ελπίδες θεραπείας, παρά όταν τις εξαφανίζει.

Προχωρούμε νευρικά στον διάδρομο, χωρίς να συνομιλούμε. Σα να περιμένουμε την τελική απάντηση. Στο μεταξύ σκεφτόμουν τι προσευχή να διαβάσω. Υπέρ υγείας; Ούτε το πιστεύω ούτε και είμαι βέβαιος ότι δεν έχει πεθάνει. Νοιώθω πως μάλλον πέθανε και απλά της φουσκώνουμε και ξεφουσκώνουμε τα πνευμόνια με τεχνητό αναπνευστήρα, προσφέροντας σε αυτήν αέρα και σε μας παρατεινόμενη τυραννία. Είναι στιγμές που η ίδια επιστήμη και τεχνολογία που χαρίζει ζωή, η ίδια οδηγεί και σε βασανιστικά αδιέξοδα. Να διαβάσω την ευχή εις ψυχορραγούντα; Μα δεν ταιριάζει, δεν δείχνει ζόρι και δυσκολία, δεν ψυχορραγεί. Να διαβάσω τρισάγιο; Ούτε γι’ αυτό είμαι σίγουρος ούτε πάλι είναι έτοιμοι οι συγγενείς.

Φτάνουμε στο κρεβάτι. Η Νατάσα πρησμένη, παραμορφωμένη, αναπνέει βαριά με τον αναπνευστήρα, η μητέρα πέφτει πάνω στο ανήμπορο να ανταποκριθεί στο όποιο ερέθισμα ανέκφραστο σώμα της δύστυχης κόρης της, ο πατέρας γονατιστός στο πάτωμα, ο γιατρός –ένας εξαιρετικός άνθρωπος – τόσο εξοικειωμένος από ανάλογα περιστατικά, χωρίς όμως καθόλου κατεστραμμένο τον κόσμο των ευαισθησιών του, παρακολουθεί εμφανώς συγκινημένος. Γύρω-γύρω εικονούλες. Όλοι, ο καθένας με τον διαφορετικό αλλά άγνωστο σε μένα τρόπο τους, περιμένουν να διαβάσω την ευχή. Εγώ διαλέγω μια ευχή από το Ευχολόγιο και στη μέση κάνω τροποποιήσεις αυτοσχεδιάζοντας. Ούτε τον Θεό να κοροϊδέψω μπορώ ούτε και τον εαυτό μου ούτε πάλι και την ελπίδα των γονέων εγώ να πνίξω. Ζητούμε από τον Θεό να σκεπάσει τη ζωή της Νατάσας, να τη συνοδεύει στην κρίση που περνά και να χαρίζει σε μας αφενός μεν δύναμη να δεχθούμε το θέλημα Του, αφετέρου δε φωτισμό να ξεπεράσουμε τα διλήμματά μας με ταπείνωση, σεβασμό και πίστη. Κάνω την απόλυση και βγάζω το πετραχήλι μου.

[Η συνέχεια και το τέλος του κειμένου, από τη σελ. 31 του βιβλίου]

Κάνω την απόλυση και βγάζω το πετραχήλι μου. η μητέρα ψύχραιμη στρέφεται στον άνδρα της λέγοντας:

- Νομίζω να δώσουμε τα όργανα.

- Ίσως, με τον τρόπο αυτόν, και τη ζωή της κάπως να παρατείνουμε και αγάπη και ζωή σε κάποιους να δώσουμε. Εγώ έτσι αισθάνομαι, πάτερ.

Με μουσκεμένα τα μάτια, δείχνει και ο πατέρας να συναινεί. Και μόνον η απόφαση τούς μεταμορφώνει, τούς δυναμώνει, τούς δίνει κάτι το ηρωικό στην έκφραση. Τώρα ο πόθος τους να ζήσει το παιδί τους μεταμορφώνεται σε αγωνιώδη επιθυμία να ζήσουν κάποιοι άλλοι.

Τους χαιρέτησα και έφυγα. Έφυγα συγκλονισμένος, όχι τόσο από την απόφαση των γονέων, όσο από την ένταση της ανθρώπινης φύσης. Εγώ δεν είχα καμία ευθύνη για την απόφασή τους. Δεν είχα συνεισφέρει σε αυτήν ούτε θετικά ούτε αρνητικά. Την πήραν μόνοι τους. Απλά, ήμουν παρών σε μια εξαιρετικά δύσκολη στιγμή.

Σε λίγες μέρες, μου ζήτησαν να έλθουν να με συναντήσουν. Τους δέχτηκα με πολλή χαρά. Άνθρωποι πονεμένοι, ευγενείς, αξιοπρεπείς, με λεπτή και ευαίσθητη συνείδηση. Έκλαιγαν ασταμάτητα. Τους ενοχλούσε όμως πολύ που τελικά δεν μπόρεσαν να προσφέρουν τα όργανα του παιδιού τους. Αυτό θα τους ανακούφιζε κάπως, όπως ομολογούσαν. Δυστυχώς, τα όργανα δεν ήταν μεταμοσχεύσιμα· είχαν καθυστερήσει να αποφασίσουν. Λίγη ώρα μετά τις πρώτες σχετικές εξετάσεις και διαπιστώσεις, ούτε και τα μηχανήματα μπορούσαν να επιβάλουν λειτουργία στα ταλαιπωρημένα όργανα της Νατάσας. Οι δύο γονείς είχαν κρίση συνειδήσεως: ελέγχονταν μήπως τελικά η προσκόλληση στο παιδί τους στέρησε τη ζωή και από τους άλλους, που θα μπορούσαν, αν αυτοί έπαιρναν έγκαιρα την απόφαση, να ζήσουν. Θα ήθελαν πολύ η καρδιά, οι νεφροί, το ήπαρ του παιδιού τους να λειτουργούσαν ακόμη, έστω στα σώματα άλλων συνανθρώπων μας. Τα ίδια όργανα να συντηρούσαν στην επίγεια πορεία τους άλλες ψυχές.

Τι μεγάλο πράγμα που είναι η αγάπη! Να μπορείς να δώσεις ζωή από τον θάνατό σου! Ή από τον θάνατο του πολύ δικού σου ανθρώπου, να δώσεις παράταση σε κάποιον άλλον που πιθανότατα δεν γνωρίζεις! Να μπορείς να μοιραστείς το σώμα σου με κάποιον συνάνθρωπό σου! Δίνοντας κομμάτια της υπόστασής σου, να προσφέρεις την αγάπη σου ως ζωή στον άγνωστο πλησίον σου, που αδυνατεί διαφορετικά να ζήσει! Είναι σαν, φεύγοντας από αυτόν τον κόσμο, να πετάς τη μηλωτή σου [μανδύα/ένδυμα], όπως ο προφήτης Ηλίας στον Ελισσαίο, προκειμένου ο Ελισσαίος της αγάπης σου να συνεχίζει να αξιοποιεί τη χάρι της. «Μείζονα ταύτης ἀγάπην οὐδείς ἔχει ἵνα τις τήν ψυχήν αὐτοῦ θῇ ὑπέρ τῶν φίλων αὐτοῦ» (Ιω. 15, 13).

Στις μεταμοσχεύσεις παλεύει ο σεβασμός στον δότη με το αγκάλιασμα του λήπτη: το δώρο της ζωής που δεν μας ανήκει με την προσφορά της αγάπης που σε όλους την οφείλουμε. Φαίνεται ότι το πρώτο είναι πολύ μεγάλο, που δικαιολογεί συστολή. Το δεύτερο όμως είναι το μείζον που οδηγεί στην ευλογία της συναίνεσης. Γι’ αυτό και το μεγαλύτερο προσωπικό δίλημμα δεν είναι αν πρέπει κανείς να γίνει δότης, αλλά αν πρέπει να δεχθεί να γίνει λήπτης.

* * *

Βασικές θέσεις επί της ηθικής των μεταμοσχεύσεων (10.12.1999), της Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής Βιοηθικής της Εκκλησίας της Ελλάδος.

1. ῾Η ᾿Εκκλησία εὐνοεῖ καὶ ἐνθαρρύνει τὴν προσφορὰ ἑνὸς ἀπὸ τὰ διπλᾶ μας ὄργανα (νεφρά) ἢ ἱστῶν (δέρματος, μυελοῦ τῶν ὀστῶν, αἵματος) ἀπὸ ζῶντα δότη.
2. Περὶ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου: ῾Η ᾿Εκκλησία σέβεται καὶ ἐμπιστεύεται τὴν ἰατρικὴ ἔρευνα καὶ κλινικὴ πράξη. Γι᾿ αὐτό, ἂν καὶ δὲν εἶναι ἁρμόδια, θὰ μποροῦσε νὰ δεχθεῖ τὴν διεθνῶς ὁμόφωνη ἄποψη ὅτι ὁ ἐγκεφαλικὸς θάνατος ταυτίζεται μὲ τὸ ἀμετάκλητο βιολογικὸ τέλος τοῦ ἀνθρώπου. ῾Ο ἐγκεφαλικὸς θάνατος ἀποτελεῖ γεγονὸς ὁριστικῆς καὶ ἀνεπίστρεπτης καταστροφῆς τοῦ ἐγκεφάλου καὶ κατάσταση πλήρους ἀπώλειας αἰσθήσεων καὶ συνειδήσεως. Κατ’ αὐτὸν ἡ ἀναπνευστικὴ λειτουργία συντηρεῖται μόνον μηχανικά, ἡ δὲ διακοπὴ τῆς τεχνητῆς ὑποστηρίξεως ὁδηγεῖ σὲ σχεδὸν ἄμεση παύση καὶ τῆς καρδιακῆς λειτουργίας.
3. ῾Η ζωὴ εἶναι δῶρο τοῦ Θεοῦ, τὸ ὁποῖο δὲν μᾶς χαρίζεται γιὰ νὰ βιώνουμε τὴ φιλαυτία καὶ τὴν κτητικότητά μας, ἀλλὰ μᾶς προσφέρεται γιὰ νὰ εἶναι τόσο δική μας, ὥστε νὰ μποροῦμε ἀκόμη καὶ νὰ τὴν προσφέρουμε μὲ ἀγάπη. ῾Η προσφορὰ τῆς ζωῆς, καὶ συνεπῶς καὶ ἡ δωρεὰ σώματος, δὲν εἶναι πράξεις αὐτοκτονίας ἢ εὐθανασίας, ἀλλά μποροῦν νὰ ἀποτελοῦν ἐκφράσεις τῆς «μείζονος ἀγάπης», περὶ τῆς ὁποίας κάνει λόγο ὁ ἴδιος ὁ Κύριος κατὰ τὴν παράδοση τῶν τελευταίων Του ὑποθηκῶν στοὺς μαθητές: «μείζονα ταύτης ἀγάπην οὐδεὶς ἔχει ἵνα τις τὴν ψυχὴν αὐτοῦ θῇ ὑπὲρ τῶν φίλων αὐτοῦ» (᾿Ιω. ιε´ 13).
4. Περὶ συνειδητῆς καὶ εἰκαζομένης συναινέσεως: Ἡ δωρεὰ προϋποθέτει τὴ «συνειδητὴ συναίνεση» τοῦ δότη σ᾿ αὐτὸ ποὺ κάνει. Κάθε τι ποὺ «εἰκάζει» τὴ βούλησή του ἀποτελεῖ παρέμβαση στὸ αὐτεξούσιο καὶ δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ γίνει ἀποδεκτό. ῾Η συναίνεση δὲν εἶναι κάτι δευτερεῦον ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ ἐπισκιασθεῖ ἀπὸ ὁποιαδήποτε ἄλλη πράξη (π.χ. ἀπογραφή, ἔκδοση ταυτότητος κ.τ.λ.). Θὰ πρέπει ἡ δήλωσή της νὰ εἶναι ἐλευθέρα καὶ ἀπόλυτα συνειδητή, καρπὸς ὥριμης σκέψης. Γι᾿ αὐτό, καλὸ θὰ ἦταν νὰ διατυπώνεται ἐντελῶς ἀνεξάρτητα ἀπὸ ὁποιαδήποτε ἄλλη κοινωνικὴ πράξη καὶ μὲ τὴν προϋπόθεση τῆς σωστῆς καὶ ἀβίαστης ἐνημερώσεως [βλ. Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων].

"Ενός λεπτού σιγή" από τις χειρουργικές ομάδες του ΠΑ.Γ.Ν.Η., ως ελάχιστος φόρος τιμής στον τρίχρονο Άγγελο [ηχητικό 5΄], που χάρισε ζωή σε ασθενείς συνανθρώπους μας [ΠΗΓΗ].