Σκέψεις για τη δουλεία στην αρχαία Ελλάδα
Ο ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφίας Βασίλης Κάλφας, για το βιβλίο τού Paulin Ismard [Πωλέν Ισμάρ], Ο καθρέφτης του Οιδίποδα. Σκέψεις για τη δουλεία, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2025.
 |
| Le miroir d'Oedipe Penser l'esclavage |
Το βιβλίο του Ισμάρ είναι αυτό που λέει ο υπότιτλός του. Δεν είναι μια ιστορική μελέτη για τη δουλεία στην αρχαία Ελλάδα, αλλά «σκέψεις», που ξεκινούν από την εκκωφαντική αποσιώπηση του φαινομένου της δουλείας στα αρχαία κείμενα, παρότι οι δούλοι είναι πανταχού παρόντες και οργανικό στοιχείο της ελληνορωμαϊκής κοινωνίας.
Ως έναν μεγάλο βαθμό, το ίδιο ισχύει και για τις σύγχρονες προσεγγίσεις της αρχαιότητας. Με εξαίρεση μια μικρή ομάδα ιστορικών, ούτε οι κλασικοί φιλόλογοι ούτε οι φιλόσοφοι ή οι ιστορικοί της τέχνης αναφέρονται ποτέ στη δουλεία. Συνειδητοποιώ και εγώ τώρα ότι ουδέποτε χρησιμοποίησα στα δικά μου γραπτά τις λέξεις δούλοι ή δουλεία. Θα μου πείτε, τι σχέση έχουν οι δούλοι με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη; Και όμως βρέθηκα, χωρίς να δώσω προσοχή, μπροστά σε κείμενα, όπως «η [πρώτη] φιλοσοφία είναι η μόνη ελεύθερη επιστήμη... και είναι η πιο κυριαρχική, έχοντας σαν δούλες τις άλλες επιστήμες» (Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά, 982b27, 996b11). Η φιλοσοφία και οι θεωρητικές επιστήμες «αναπτύχθηκαν εκεί όπου οι άνθρωποι εσχόλασαν» (ό.π. 981b23), αφού «στους φιλοσόφους πάντοτε υπάρχει σχολή» (Πλάτων, Θεαίτητος, 172d). Οι φιλόσοφοι απέναντι στους κοινούς ανθρώπους είναι «όπως οι ελεύθεροι απέναντι σε δούλους» (ό.π.).
Τώρα πλέον θα σκεφτόμουν ότι αυτή η εμμονή των φιλοσόφων στη «σχολή» έχει προφανώς να κάνει με την καταλυτική παρουσία της δουλείας στην αρχαία Αθήνα. Οτι η Αθήνα, ιδίως στην εποχή της μεγάλης της αίγλης, την εποχή της δημοκρατίας [από το 462 π.Χ. έως το 322 π.Χ. (140 έτη)], είναι η κατ’ εξοχήν δουλοκτητική κοινωνία της αρχαιότητας. Οτι η μεταφορική χρήση της ελευθερίας και της δουλείας εντός της φιλοσοφικής θεωρίας συνδέεται με το γεγονός ότι στα αρχαία ελληνικά η πρωταρχική σημασία τού ελεύθερος είναι αυτός που δεν είναι δούλος (βλ. Lidell-Scott και Chandraine). Οπότε το αντίθετο της ελευθερίας δεν είναι κάποια εκδοχή καταπίεσης ή περιορισμού, όπως θα λέγαμε σήμερα, αλλά ακριβώς η δουλεία. Μήπως ο υπερτονισμός της αξίας της ελευθερίας στο περιβάλλον της αθηναϊκής δημοκρατίας έχει να κάνει με το αντίπαλο δέος της δουλείας;
Τέτοιες σκέψεις δημιουργεί στον αναγνώστη το βιβλίο του Ισμάρ. Εφόσον κανείς στην αρχαιότητα δεν μιλά ρητώς για τη δουλεία (ούτε για να τη δικαιολογήσει ούτε για να την αμφισβητήσει ούτε καν για να αναφέρει την ποσοστιαία αναλογία δούλων και ελευθέρων), ο Ισμάρ αναζητεί το «αποτύπωμα της δουλείας στο φαντασιακό των ελληνικών κοινωνιών», ψάχνοντας «ανάμεσα στις γραμμές ή στο περιθώριο των πιο γνωστών κειμένων, στις μη συνειδητές προϋποθέσεις τους» (σ. 14, 13).
Το πιο επιτυχημένο παράδειγμα τέτοιας προσέγγισης δίνει και τον τίτλο του βιβλίου. Ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή μπορεί να διαβαστεί και υπό το πρίσμα του δούλου, αφού είναι αυτός που δημιούργησε την «περιπέτεια» του δράματος επιλέγοντας να εγκαταλείψει ζωντανό το παιδί, είναι ο μόνος εκτός από τον Θεό που γνωρίζει την αλήθεια και είναι αυτός που θα δώσει τελικά τη λύση. Ο τραγικός ήρωας ζει το δράμα των διαδοχικών αποκαλύψεων με τον φόβο ότι θα μάθει κάποια στιγμή πως είναι και ο ίδιος δούλος. Ο φόβος απέναντι στη δουλεία, απέναντι στο «άλλο», που στέκει βουβό και άδηλο, καθορίζει, κατά τον Ισμάρ, το φαντασιακό των Ελλήνων.
Ο φόβος του Οιδίποδα γίνεται εφιαλτική πραγματικότητα στο Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ του Φόκνερ - εκεί πλέον κύριος και δούλος οδηγούνται σε μια θανάσιμη ένωση. Ο Ισμάρ επιχειρεί μια παράλληλη ανάγνωση του Σοφοκλή και του Φόκνερ, καθώς ένα από τα ερμηνευτικά εργαλεία που υιοθετεί (σε μια οπτική που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μεταμοντέρνα) είναι η προσφυγή στις νεωτερικές εκδοχές της δουλείας, ιδίως στον αμερικανικό Νότο. Βρήκα τις αναφορές του κατά κανόνα διαφωτιστικές.
Και ο Αριστοτέλης; Πώς ξεπερνάμε το ανατριχιαστικό κείμενο των Πολιτικών, όπου η διάκριση δεσπότη και δούλου ανάγεται στην ίδια τη φύση, και ο δούλος ορίζεται ως «έμψυχο κτήμα και όργανο» (1254a16-17) και «μέρος τι του δεσπότου» (1255b11); Δεν έχουμε εδώ μια ρητή αναφορά στη δουλεία και μια ρητή δικαιολόγησή της; Ο Ισμάρ αναφέρει το κείμενο και το συζητά αναλυτικά. Προσπαθεί ωστόσο να μειώσει τη σημασία του με δύο τρόπους. Αφ' ενός θεωρεί ότι δεν αφορά ειδικά την ελληνική εκδοχή της δουλείας. Και αφ' ετέρου διαβλέπει και στο κείμενο του Αριστοτέλη τον ίδιο φόβο, μήπως ο κύριος ταυτιστεί τελικά με τον δούλο, εφόσον ο δούλος αποτελεί ένα μέλος του σώματος του κυρίου.
Δεν πείθομαι. Μπορεί το κείμενο των Πολιτικών να είναι η μοναδική ρητή δικαιολόγηση της δουλείας που μας κληροδότησε η αρχαιότητα, αλλά δεν παύει να υπάρχει. Το γεγονός μάλιστα ότι στο κείμενο αναφέρεται και ο αντίλογος, ότι υπήρχαν δηλαδή και κάποιοι που είχαν αμφισβητήσει τον θεσμό της δουλείας, χωρίς να κατονομάζονται, δείχνει ότι μια σχετική, έστω και περιορισμένη, συζήτηση είχε προηγηθεί. Απλώς ο Αριστοτέλης, με την εντιμότητα που τον διακρίνει, αναλαμβάνει τη «βρόμικη δουλειά». Μιλώντας περί πολιτικής, δεν μπορεί να αποσιωπήσει την καταλυτική παρουσία των δούλων στις ελληνικές πόλεις.
Γενικεύοντας, όπως πρέπει να γίνεται σε ένα θεωρητικό σύγγραμμα, καταλήγει στη θέση ότι η διάκριση κυρίου και δούλου είναι όπως η διάκριση ανθρώπου και ζώου, επιβάλλεται από την ίδια τη φύση και επιβάλλεται παντού. Η δουλεία είναι λοιπόν ένα φυσικό φαινόμενο. Οσο για τους Ελληνες, απλώς υποτάσσονται στο σημείο στη φύση.